NE - H3&4

Hoofdstuk 3

Woordenschat: Vaste voorzetsels en voorzetseluitdrukkingen

Veel werkwoorden hebben een vast voorzetsel: verslaafd zijn aan, deelnemen aan, houden van, antwoorden op. Er zijn ook combinaties van een zelfstandig naamwoord, een werkwoord en een vast voorzetsel: hekel hebben aan, kritiek hebben op, rekening houden met. Of een bijvoeglijk naamwoord, een werkwoord en een vast voorzetsel: trouw zijn aan. Voorzetseluitdrukkingen zijn woordcombinaties zoals ten gevolge van of met betrekking tot. Deze kun je meestal vervangen door 1 voorzetsel: ten gevolge van 🡢 door en met betrekking tot 🡢 over.

Grammatica woordsoorten: Telwoord

Telwoorden (telw) geven een hoeveelheid of volgorde aan. Hoofdtelwoorden geven een hoeveelheid aan, zoals drie, weinig, acht miljoen of sommige. Rangtelwoorden geven een volgorde aan, zoals derde, laatste, achtentwintigste of zoveelste. Een bepaald telwoord geeft een precieze volgorde of aantal aan, een onbepaald telwoord geeft een onduidelijke volgorde of aantal aan.

Formuleren: Voorbeelden gebruiken

Door voorbeelden te gebruiken kun je een tekst aantrekkelijker maken. Een voorbeeld gebruik je om iets onduidelijks te verhelderen. Je kunt een voorbeeld aankondigen met een signaal(woord): bijvoorbeeld, neem nou, zo, zoals, als, denk maar aan.

Bart vindt het maken van zijn huiswerk erg moeilijk. Hij heeft bijvoorbeeld moeite met het leren van Franse woordjes.

## Spelling: Koppelteken en weglatingsstreepje

Je gebruikt het koppelteken …

• in samenkoppelingen, die anders onoverzichtelijk worden: doe-het-zelfwinkel

• in samenstellingen met klinkerbotsingen (a+a, a+e, a+i, a+u, e+e, e+i, e+u, i+e, i+i, o+e, o+i, o+o, o+u, u+i, u+u, i+j, i+ij, e+ui): auto-ongeluk, maar wel slaolie.

• in samenstellingen van twee gelijkwaardige woorden: chef-kok.

• bij letters, cijfers, andere tekens, afkortingen en St of Sint: €-teken, AOW-leeftijd, Sint-Janskerk, havo-leerling

• bij aardrijkskundige namen, of woorden die daarvan afgeleid zijn: Oost-Utrecht.

• in woorden met de voorvoegsels adjunct-, aspirant-, bijna-, ex-, interim-, kandidaat-, leerling-, niet-, non- of oud-: kandidaat-manager

• als het woord na anti-, oer-, on- of pro- begint met een hoofdletter: anti-Europees.

Je gebruikt het weglatingsstreepje als je een deel van het woord weglaat: in- en uitgang. Je gebruikt het weglatingsstreepje niet als je een heel woord weglaat: kleine en grote straten.

Spelling werkwoorden: werkwoordsvormen op -d of -dt

De verwarring tussen -d en -dt komt alleen voor bij werkwoorden met een stam eindigend op -d.

Bepaal het onderwerp dat bij de persoonsvorm hoort. Gebruik vervolgens dit schema:

Hoofdstuk 4

Woordenschat: Rijmende uitdrukkingen

Rijmende uitdrukkingen hebben een beginrijm (of alliteratie): kant-en-klaar of een eindrijm: met raad en daad.

Grammatica zinsdelen: Enkelvoudige en samengestelde zinnen; hoofd- en bijzinnen

Een zin met 1 persoonsvorm is een enkelvoudige zin. Een zin met meerdere persoonsvormen is een samengestelde zin: {_hoofdzin Ik (ow) heb nooit geld bij me}, want {_hoofdzin ik (ow) gebruik mijn pinpas} of {(_bijzin Omdat ik (ow) mijn pinpas gebruik), _hoofdzin heb ik (ow) nooit geld bij me}. Bij een hoofdzin staan onderwerp en persoonsvorm vaak naast elkaar, er passen (bijna nooit) andere zinsdelen tussen. Ook staat de persoonsvorm voor in de zin: op de eerste of tweede plaats. Bij een bijzin kunnen er wel andere zinsdelen tussen onderwerp en persoonsvorm staan. Ook staat de persoonsvorm vaak achter in de bijzin.

Samengestelde zinnen kunnen op 2 manieren samengesteld zijn:

Nevenschikking (ns): De zin bestaat uit (minstens) twee hoofdzinnen. Ook twee bijzinnen kunnen nevenschikkend verbonden zijn, zoals: {_hoofdzin Cheryll (ow) heeft besloten (_bijzin dat zij (ow) contant geld meeneemt) en (_bijzin dat ik (ow) met mijn pinpas betaal)}.

Onderschikking (os): De zin bestaat uit een hoofdzin met een bijzin erin. De bijzin kan vooraan staan, of achteraan, zoals: {_hoofdzin Ik (ow) heb nooit geld bij me, (_bijzin omdat ik (ow) mijn pinpas gebruik)}.

Grammatica woordsoorten: Voegwoord

Voegwoorden verbinden twee woorden, woordgroepen of zinnen. Er zijn twee soorten:

• Nevenschikkende voegwoorden (ns.vgw): dus, en, maar, of, want. Ze verbinden twee woorden, twee woordgroepen, twee hoofdzinnen of twee bijzinnen.

• Onderschikkende voegwoorden (os.vgw), zoals: aangezien, als, dat, doordat, hoewel, mits, nadat, of, ofschoon, omdat, opdat, terwijl, toen, voordat, zodat en zodra. Deze voegwoorden verbinden een bijzin met een hoofdzin

Formuleren: Zet bij elkaar wat bij elkaar hoort

Een tekst kun je aantrekkelijker maken door woorden of zinsdelen bij elkaar te zetten als ze bij elkaar horen. Hier een aantal tips:

• Zet geen lange bijvoeglijke bepaling voor een zelfstandig naamwoord.
  Beroepsofficier is een avontuurlijk beroep, dat bovendien goed betaalt.

• Zet het onderwerp en het gezegde zo dicht mogelijk bij elkaar.

Mijn broer Bas droomt van een carrière bij de landmacht, maar hij voldoet misschien niet aan de strenge toelatingseisen van het leger.

• Zet de andere werkwoorden van het gezegde dicht bij de persoonsvorm.
  Een kandidaat kan bijvoorbeeld afgewezen worden wegens een gebrek aan emotionele stabiliteit.

• Zet bijzinnen die een voorwaarde aangeven, bij het zinsdeel waar ze bij horen.
  Ik vermoed dat Bas de toelatingstoetsen kan halen, als hij zijn best doet.

• Splits scheidbare werkwoorden niet als dat niet nodig is.
  Denk jij dat Bas het beroep van officier zal kunnen uitoefenen?

Spelling: Tussenletters in samenstellingen

Soms moet je bij een samenstelling tussenletters toevoegen: -e-, -en-, -n- of -s-.

Een -s- gebruik je als …

• Je een -s- hoort: passagierslijst.

• Het tweede deel van de samenstelling begint met een s-. Soms moet je dan ook nog een -s- toevoegen omdat het eerste woord daarop eindigt. Dit kun je weten door het tweede woord te veranderen. Het is machtsstrijd, want het is ook machtsmisbruik.

Een -(e)n- gebruik je als het eerste deel een zelfstandig naamwoord is dat alleen een meervoud op -en heeft: berenkuil.

Je gebruikt geen -(e)n- (maar soms wel -e-) als …

• Het eerste deel geen meervoud heeft: roggebrood.

• Het eerste deel verwijst naar iets waar er maar één van is: maneschijn.

• Het eerste deel (ook) een meervoud op -s heeft: groenteboer.

• Het eerste deel geen zelfstandig naamwoord is: blindedarm.

• Het eerste deel een bijvoeglijk naamwoord versterkt: boordevol.

• Het eerste deel een werkwoord is: spinnewiel.

Spelling werkwoorden: Werkwoordsvormen op -de(n) of -dde(n), -te(n) of -tte(n)

Om te weten hoe je zwakke werkwoorden met een ik-vorm op -d of -t in de verleden tijd schrijft, moet je weten of je te maken hebt met een infinitief, een persoonsvorm of een bijvoeglijk naamwoord.

• De infinitief is het hele werkwoord. Dit gebruik je alleen als een ander woord de persoonsvorm is. Wij waren toen snoep aan het kopen.

• De persoonsvorm tegenwoordige tijd (pvtt) schrijf je in het meervoud hetzelfde als het infinitief. Wij zetten deze lamp aan.

• De persoonsvorm verleden tijd (pvvt) schrijf in het meervoud je met -dde(n) of -tte(n) als de stam eindigt op 1 -d of -t. Zij redden de kat uit de boom.

• Een bijvoeglijk naamwoord (bn) schrijf je zo kort mogelijk, dus met -de of -te: de verlichte kamer. Bij infinitieven met -dd- of -tt- heeft ook het bijvoeglijk naamwoord -dd- of -tt-.

Woordenlijst